Туберкулез же кургак учук макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Кургак учук же туберкулез — бактериалдык этиологиянын жугуштуу оорусу. Оору медициналык эле эмес, социалдык аспектке да ээ: иммунитети төмөн, тамак рационун туура сактабаган, санитардык-гигиеналык нормаларды кармабаган, начар социалдык турмуш шарттарында жашаган  адамдар кургак учукка көп чалдыгышат.

Оорунун өрчүүсүнө адамдын жашоо сапатынын деңгээли таасирин тийгизет. Арийне, кургак учук оорусу жаш куракка жана жыныска карабастан, калктын бардык катмарына  коркунуч жаратат. Оорудан көз жумган адамдардын санынын жогорку жыштыгы (жылына 3 миллионго чейин) жана оорунун жайылуусу социалдык себептерге эле эмес, кургак учук белгилери байкалбаган  узак убакытка да байланыштуу. Азыркы күндө  дарылоодо жана оорунун жугуу мүмкүнчүлүгүн аныктоодо организмдин Манту уколуна болгон реакциясын колдонушат.

Ооруга чалдыгуунун себептери жана жугуу жолдору
Оору адамдын организмине mycobacterium кургак учук бактериясы же Кох таякчасы киргенде өрчүйт. Аталган микроорганизм айлана-чөйрөнүн, жогорку температуранын таасирине туруштук берип, төмөнкү температурада да жашоо жөндөмдүүлүгүн көп убакытка сактайт.

Кох таякчасы өтө тез жугуучу касиетке ээ болбогону менен ачык формадагы ылаңды алып жүрүүчү адам бактерияларды айлана-чөйрөгө жайылтат. Дени сак адамдын ооруну козгоочу менен байланышкан учурда ооруну жугузуп алуу мүмкүнчүлүгү жогору эмес. Кургак учук менен ооруган адам көпчүлүк учурда оорунун активдүү эмес түрүндө стационардык дарылоого муктаж эмес жана кыймылдоодо, социалдык активдүүлүктө чектелбейт. Туруктуу карым-катнашта, кургак учук менен ооруган адам бар үй-бүлөөдө ал адамдын ден соолугуна эле эмес, гигиенаны кармоого, үй-бүлөөнүн башка мүчөлөрүнүн иммунитетин күчөтүүгө, жугузуп алуу мүмкүнчүлүгүн эң баштапкы стадиясында аныктоо үчүн өз убагында организмдин Манту уколуна болгон реакциясына көңүл бөлүү сунушталат.

Жугуунун негизги жолу — Кох таякчасынын дем алуу органдарына аба тамчылары аркылуу кирүү. Оруу жугузуп алуунун трансплацентардык жана тиричиликтик жолу чанда катталат. Бактерия денеге дем алуу жолдору аркылуу кирип, андан ары колко былжырына, исиркектерге жетет, андан соң кан менен чогуу организмге тарайт.

Адам денеси үчүн Кох таякчасы - бөтөн микроорганизм.Организмде таякчалар пайда болгондо жана көбөйүп баштаганда  коргоочу  клеткалар оору козгогучка каршы чабуул жасап, активдүү көбөйүүсүнө жол бербейт. Оорунун өрчүүсү эки учурда болуусу мүмкүн: эгер коргоочу система бузулуп, организмдин коргоочу заттарды иштеп чыгуусу начарласа, организмдин коргоо күчү башка оорулардын кесепетинен улам алсызданып, жаш куракка же социалдык тиричилик шарттарына байланыштуу жетишээрлик түрдө калыптана албаса; же  оору козгогуч менен байланыш узак, туруктуу болсо, бацилланы алып жүрүүчү оорунун ачык түрдөгү стадиясында болуп, керектүү дарыланууну албаса( үй-бүлөө мүчөсүндө текшерилбеген кургак учук болгон, жабык мекемелерде кармоо ж.б.учурларда) Жугуштуу ооруга чалдыкканда спецификалык иммунитетти түшүрүүчү жана оорунун өрчүүсүнө көмөк көрсөтүүчү факторлор:

Чылым чегүү иммунитетти алсыздандыруучу колко жана өпкө ооруларынын фактору;
Алкоголь ичимдиктерин көп колдонуу;
Наркоманиянын бардык түрлөрү;
Түзүлүшүндө өзгөчөлүктөр бар болгондуктан,  дем алуу системасынын ооруга жакындыгы, анамнездеги оорулар, дем алуу органдарындагы өнөкөт сезгенүүнүн жүрүүсү;
Өнөкөт оорулар жана башка органдардын сезгенүүүсү;
Кант диабети, эндокриндик оорулар;
Туура эмес тамактануу, витаминдердин, азыктандыруучу заттардын жетишсиздиги;
Невротикалык бузулуулар, депрессиялык абал, стресске туруштук бере албоо;
Кош бойлуулук  мезгил;
Начар социалдык тиричилик шарттары.

Кургак учуктун өрчүүсү: оорунун ар кандай баскычтарындагы белгилери
Кургак учуктун пайда болуусу акырындык менен жүрөт. Узак убакыт бою ооруну козгогуч организмде билинбей, көпчүлүк бөлүгү өпкөнүн клеткаларында жайылып, көбөйөт. Кургак учуктун башталышында белгилер болбойт. Патогендик организмдер көбөйгөн биринчи баскычты өзүнчө кароого болот. Биринчи баскычтан соң латенттик же оорунун жүрүүсү жашыруун баскычында төмөнкү белгилер болуусу мүмкүн:

Адамдын абалынын жалпы начарлоосу; 
Чарчоо, күчтүн жок болуусу, бир нерсеге жини келүү; 
Дене салмагынын азайып кетүүсү; 
Түнкүсүн ашыкча тердөө

Жөтөлүү, дене табынын жогорулашы оорунун алгачкы баскычтарына таандык эмес, бул белгилер өпкө клеткаларынын кеңири жабыркоо баскычында  кезигет. Алгачкы баскычтарында оорунун өрчүүсү билинбеген учурда туберкулиндик ыкмалар( Диаскин - тест,  организмдин Мантуга болгон реакциясы, ж.б.) же ПЦР га кандын  анализин тапшыруу аркылуу гана аныктоого болот. Кийинки баскыч латенттик баскыч же кургак учуктун „ жабык " түрү катары мүнөздөлөт: ооруну козгогуч айлана-чөйрөгө тарабайт, жай көбөйүп, организм каршылык  көргөзгөндө ден соолукка коркунуч туулбайт.

Оорунун латенттик түрүнүн активдүү баскычка өтүүсү айланадагы адамдар үчүн коркунуч гана туудурбастан, организмге да терс таасирин тийгизет. Активдүү баскыч экинчи баскычка өтүп, патогендик микроорганизм көбөйүп, дененин башка органдарына да жайыла баштайт.  Өлүмгө алып келүүчү өтө оор жабыркоолор жана оорулар пайда болот.

Кургак учуктун активдүү баскычы: белгилери жана сезилүүсү
Кургак учук оорусунун курч мүнөздөгү белгилери:

Узак убакыт бою(3 жумадан ашык) какырык коштогон ным жөтөл;
Какырык менен чогуу кандын чыгуусу;
Субфебрилдик диапазондогу гипертермия;
Салмакты жоготуу;
Бат чарчоо, акыбалдын жалпы начарлоосу, бир нерсеге жөнү жок жини келүү, табиттин жоктугу, иш жөндөмдүүлүктүн начарлоосу ж.б.

Жөтөл ным, тез-тез кармап, таңкы маалда күчөйт. Көпчүлүк учурда бул баскычта чылым чекккен адамдар бул белгини  „ чылым чеккен адамдын жөтөлү " же никотинге көз каранды бейтаптардын өнөкөт өпкө  оорусунун белгиси катары кабыл алышат. Оорунун өтө тездик менен өрчүүсүндө төмөнкү белгилер менен толукталуусу мүмкүн:

Фебрилдик диапазондогу гипертермия (дене табы 38-39° С);
Далы, төш бөлүктөрүндөгү ооруксунуулар;
Жөтөл убагындагы ооруксунуу;
Жөтөл кургак, дем алуу кыйынчылык жаратат.

Кургак учуктун сезгенүү белгилери башка дем алуу органдарынын жугуштуу жана бактериалдык этиологиясынын  ооруларына түспөлдөш. Дарт аты (диагноз) адис тарабынан гана ажыратылат.

Өпкө туберкулезунун түрлөрү

латенттик (билинбеген)
диссеминирленген (кеңири жайылган);
милиардык (белгисиз курч мүнөздө);
очоктуу;
инфильтративдик;
казеоздук пневмония;
туберкулёма;
каверноздуу;
фиброздук-каверноздуу;
цирротикалуу.

Өпкөнүн сырткы кабыгынын (плевра), кекиртек, коко туберкулездору сейрек болот.

Оорунун өпкөдөн сырткары түрлөрүнүн белгилери
Кох таякчасы өпкөнүн клеткаларын эле жабыркатпастан, башка органдарды да сезгентүүгө жөндөмдүү. Мындай учурда оорунун өпкөдөн сырткары түрү жөнүндө айтышат. Кургак учуктан жабыркоонун өзгөчөлүксүз түрүн адатта башка ооруларды чыгарып салуу ыкмасы менен аныкталат.   Клиникалык көрүнүш бактерия тарабынан жабыркаган органдын ооруган жерин так аныктоого көз каранды.

Баш мээнин сезгенүүсүн аныктоодо оору дене табынын жогорулашында, нерв системасынын, уйкунун  бузулуусунда, ашыкча жини келүүсүндө, наркотикалык таасирде, желке моюндагы булчуңдардын чоңоюусунда байкалат. Буттарды бүгүүдө, башты ийкегенде дененин арка бөлүгүндө оору сезилет. Оору жай өнүгүп, коркунуч тайпасына мектеп жашына чейинки наристелер, кант диабетине туш болгон бейтаптар, КИТВ (ВИЧ) жугуштуу оору менен ооруган адамдар.
Тамак сиңирүү органдарынын кургак учукка чалдыгуусу дааратканага чоңго баруудагы маселелерде, ичтин көбүүсүндө, ичеги ооруларында, геморрагиялык кан агууда( заңда кандын болуусу), дене табы 40° С ка чейин көтөрүлүүсүндө байкалат.
Сөөктүн жана муундун кургак учукка кабылуусун жабыркаган жерлердин оорусунан, муун кыймылдарынын чектелүүсүнөн улам байкоого болот. Кыймылга келтирүүчү бөлүктөрдүн башка ооруларына окшош болгондуктан, аныктоо кыйынчылык туудурат.
Заара-жыныс системасынын кургак учук бактерияларына чалдыккандыгын бөйрөк жана кичи жамбаш сөөктөрдүн оорусунан билүүгө мүмкүн. Оору арканын ылдыйкы бөлүгүндө байкалып, тез-тезден, аз-аздан кан кошулган заара кылуу муктаждыгы пайда болот.
Тери жабуусу кургак учукка кабылган учурда теринин бардык жерлеринде бүдүрлөр пайда болуп, түйүн сымал шишикчелер жыш жайгашат.

Ар башка органдардын жабыркоосунда башка да белгилер болот. Жабыркатуучу организм канга кирип, бүткүл организм боюнча жайылып, каалаган органды, клетканы же системаны бутага алуусу ыктымал. Мындай учурда оору белгилерин окшош башка сезгенүүлөрдөн айырмалоо кыйынга турат. Бөйрөктөн сырткаркы кургак учук оорусун  дарылоо аныктоонун убактысына, баскычына, органдын жабыркоо деңгээлине, бейтаптын ден соолугунун жалпы абалына көз каранды.

Аныктоо ыкмалары
Дарт аты(диагноз) организмде оору козгогучтун бар-жогун аныктоого мүмкүндүк берген анализ негизинде коюлат. Аныктоо иш-чаралары анамнезди, бейтаптын даттануу анализин, оору баянын изилдөөнү чогултуудан башталат. Дарт атын тастыктоо же жокко чыгаруу үчүн бир катар изилдөөлөр жүргүзүлөт:

Организмдин Мантуга же Пиркеге  болгон реакциясына жүргүзүлгөн анализ организмде оорунун бар-жогун аныктоого шарт түзгөн эң кеңири тараган изилдөө болуп саналат. Териге же теринин алдына туберкулиндин сүйкөлүүсү жана организмдин өзгөчө иммунитетинин чыңалуу деңгээли. Туберкулинди колдонуу Кох таякчасы менен байланыш мүмкүнчүлүгүн баалоого шарт түзөт, бирок  оорунун бар экендигин тастыктабайт. Аныктоонун аталган ыкмасы фтизиатр жана башка адистер тарабынан сынга алынып келет, анткени микробактериялардын башка түрлөрү менен болгон байланышты көргөзүүсү мүмкүн. Мындан сырткары, туберкулин менен аныктоо БЦЖ вакцинациясынан кийин туура эмес жыйынтыкка алып келүүсү ыктымал. Манту дарынын негизги курамына болгон күтүлгөн аллергиялык реакциясын божомолдоо максатында алгачкы вакцинация алдында колдонулат;
Диаксин-тест  Манту ыкмасын колдонуп туберкулин менен аныктоону толуктайт. Бир аз өзгөчө тест катары кургак учук микробактерияларынын таасирин гана аныктайт.
Квантиферондук тест же ИФА - туберкулинге аллергиясы бар бейтаптарга жана БЦЖ вакцинациясынан кийин организмге Манту жана Диаскин-тесттин жалган таасирин ажыратуу үчүн колдонулат. Изилдөө канда жүргүзүлөт, эң так аныктоочу тест болуп саналат(жаңылыштык көрсөткүчү 2% дан аз ,  Мантунун жаңылыштык көрсөткүчү 30%).Оорунун латенттик жана өпкөдөн сырткары түрүн аныктоодо сунушталат.
Мазок микроскопиясы жөтөлдөн чыккан какырыктын курамынан оорунун себепкерин издөөдө колдонулат.
ПЦР - бүгүнкү күндө микробактерия ДНК сынын түрдүү биологиялык суюктукта аныктоодогу эң так ыкма болуп саналат.
Биопсия ыкмасы менен алынуучу клетка топтомдорунун гистологиялык анализи биологиялык суюктук анализи дартты тастыктай албаганда, көпчүлүк учурда сөөк клеткалары кургак учукка чалдыкканда колдонулат.

Рентгенография жана флюорография ыкмасы аркылуу өпкө клеткаларынын сезгенүүсү аныкталат.

Ооруну дарылоо
Аталган оорудан айыгуу божомолу оорунун баскычынын, жабыркаган аймактын, бейтаптын ден соолугунун жалпы абалынын негизинде түзүлөт. Ооруну баштапкы баскычтарда аныктоо ооруган адамды толугу менен айыктырууга жөндөмдүү үзүрлүү терапияны колдонууга шарт түзөт. Дарылоо узак, комплекстүү, бактерияга каршы дарыларды, кургак учукка каршы каражаттарды, иммундук модуляторлорду, иммундук стимуляторлорду, пробиотиктерди жана витаминдерди колдонуу менен жүрөт.  Тамакты ченеп, туура ичүү жана дарылоочу дене тарбия  дарылоонун милдеттүү бөлүктөрү болуп саналат.

Оорулуу адамды активдүү баскычында дарылоо айланасындагы адамдарга жугузуу коркунучун алдын алуу максатында кургак учук диспансеринде жүргүзүлөт. Бул жерде жүрүү убактысы оорунун өрчүү баскычына көз каранды болуп, бир нече айдан бир жылга чейин же андан да узак болуусу мүмкүн. Бейтап өзүм билемдик кылып дарылоону токтоткон учурда оору кайра кайталануусуна, оорунун өрчүүсүнө, кыйындоосуна, жада калса өлүмгө алып келет.

Алдын алуу иш-чаралары
Статистикага таянсак, Россияда адамдардын 90% Кох таякчасын алып жүрүүчүлөр. Алардын ичинен 15% ооруга чалдыгат. Оорунун өрчүүсү иммунитеттин деңгээлине көз каранды, андыктан алдын алуу иш-чараларынын негизгиси болуп дени сак жашоо болуп эсептелет.

Наристелердин вакцинациясы, ооруну баштапкы баскычында аныктоого шарт түзгөн өз убагындагы тест тапшыруу дарылоого жакшы мүмкүнчүлүк берип, ооруну алдын алууда орду чоң болот.

Алдын алуу кенештери

Иммунитетти төмөндөтүүчү жаман адаттардан арылуу, тамеки тартуу, алкоголдук ичимдиктер. Тамеки тарткандардан алыс болуу.
Үйдү, кийимди, идиш-аяктарды таза кармоо, чаңдарды тазалоо. Колдон келсе күн сайын нымдуу же антибактериялдык тазалоо иштерин жүргүзүү.
Бөлмөлөрдү көбүрөөк желдетип, абасын алмаштыруу.
Тамактануу алдында дайыма колду самындап жууп, иш бөлмөлөрүндө жана жумуш кийим менен тамактанбоо.
Тамактануу режимин сактоо (толук кандуу, тең салмактанган, витаминдүү жана минералдуу тамактануу).
Эт жана сүттү базарлардан, гигиена сакталбаган жайлардан албоо. Сүттү чийки ичпөө.
Эмгек жана эс алуу режимин сактоо.
Организмди чыңдоо. Спорт жана физкультура менен машыгуу
Таза абада көбүрөөк болуу.
Стресске туруштук берүүнү үйрөнүү.
Жылда флюрографиялык изилдөөдөн өтүү. Туберкулез менен ооруган адамдар менен байланышта болгондорго 6 ай сайын.
Тырмактарды дайыма кыска алып жүрүү.
Коомдук жайлардан, базарлардан (өзгөчө мал базарда) тамактанбоо.
Чаңдуу жерлерде атайын маскаларды колдонуу.

Аспектилер
Жаныбарлар туберкулезу
Туберкулез менен адамдар гана оорубастан үй жаныбарлары дагы чалдыгат. Уйлар, койлор, ит, мышык. Ошондуктан чарбачылык иши менен алектенүүдө үй жаныбарларын өз убагында эмдөөлөрүнөн өткөрүп туруу зарыл. Бош жүргөн ит-мышыктарды кармалабай, балдарга түшүндүрүү иштерин жүргүзүп туруу заман талабы.

Энеден балага жугушу
Мындай учурлар сейрек кездешет, жок эмес. Ушуга байланыштуу наристе күтөөр алдында туберкулез оорусуна текшерилүү дагы ашыктык кылбайт. Түйүлдүккө оорунун жугушу негизинен эки жол аркылуу өтөт: гематогендик, трансплацентардык же түйүлдүк айланасындагы суюктуктарды жутуудан жана аспирациядан.

Улгайгандар туберкулезу
Улгайган адамдардын туберкулезу, алар менен бирге жашагандарга абдан тез жугат. Пневмонияга окшош түрдө болот. Көбүнчө өпкө эмес кекиртек туберкулезу байкалат. Иммундук системаны, сөөктөрдү жабыркатат.

Кургак учук тууралуу фактылар

Көп адамдар кургак учукту өткөн замандын оорусу деп ойлойт. Ал андай эмес. 
Кургак учук негизи өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн оорусу деп саналат. Ушуга байланыштуу бул ооруну “жакырдыктын көз жашы" деп коюшат. Өлкөнүн же аймактын жашоо деңгээли канчалык төмөн болсо, ошол жакта кургак учук өркүндөйт. 
Көбүнчө кургак учукка жакыр жашаган адамдар чалдыгат, бул факт. 
Түрмөдө отургандар ооруну жуктуруп алууга өтө жакын деп эсептелинет. Чындыгында абал ошондой. Эркинен ажыратуу жайларында кургак учук абалы дайыма коркунучтуу.
Туберкулездон адамдар өлбөйт деп көпчүлүк ойлойт, тилекке каршы бул андай эмес. Карабаса катын кетет дегендей, ден-соолукка да көңүл буруу учур талабы.
Ал эми ооруга чалдыккандар күнүмдүн бүткөнү ушул экен деп ойлошот. Эгер адам өзүн караса, жыл сайын флюрографиядан өтүп турса, чыдап дарыланса жакшы натыйжа алуу толук мүмкүн.
Кургак учуктан даарылануу көпкө созулат жана кымбат. Бирок учурда биздин өлкөдө көпчүлүк дарылар акысыз берилет. 
Кургак учук менен рак оорусу бири-бирине жакын жүрүшөт.
Туура эмес, начар, тең салмактанбаган тамактануудан оору пайда болушу мүмкүн. Аз каллориялуу, витаминдерге жарды, белоктору жетишсиз азыктар иммундук системаны төмөндөтөт.
Дартты коомдук транспорттон, дүкөндөн, акчадан, деги эле адам көп жерден жугузуп алуу мүмкүндүгү өтө жогору. Иммунитети алсыз адамдарга өзгөчө коркунучтуу.
Бука кургак учугу менен эт же сүттөн жугузуу коркунучу бар. Мындай жуктуруугу көбүн эс Орто Азия өлкөлөрүнүн жашоочулары көп кабылат. Анын ичинде биздин дагы өлкө.
Кох таякчасы өтө туруктуу бактерия. Ал өзүнүн касиеттерин топуракта, карда, музда сактап, жада калса спирт, кислота жана щелочторду тоготпойт. Караңгы жана ным жерлерде 3 жылга чейин сакталат.
Манту эмдөөлөрү (текшерүү) дартты эрте баскычында аныктоого жардам берет.

Кургак учуктун ачык формасы менен ооругандардын саны

Аймактар
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017

Кыргыз Республикасы
5535
5851
5859
5898
5853
5680
5616

Баткен облусу
351
410
418
409
354
334
360

Жалал-Абад облусу
863
926
880
948
868
983
946

Ысык-Көл облусу
305
316
319
295
273
286
233

Нарын облусу
251
280
244
268
234
216
168

Ош облусу
991
1039
1156
1101
1135
1068
1098

Талас облусу
252
230
257
250
239
212
190

Чүй облусу
1298
1302
1221
1114
1245
1212
1244

Бишкек ш.
997
1094
1144
1237
1260
1111
1121

Ош ш.
227
254
220
276
245
258
256