Кыргызстандагы улуттук боштондук учун курош макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Анжиян которулушу. Бул которулуш 19-кылымдын аягындагы Орто Азиядагы эн ири которулуш катары тарыхка кирген. Которулуштун негизги себеби падышачылыктын оторчул саясаты, орус администрациясынын эзуусунун, улуттук жана социалдык тенсиздиктин кучошу болгон. Которулушко кыргыз, озбек, тажик улутунун окулдору, калктын ар турдуу социалдык катмарлары катышышкан. Кыймылга дин кызматкеринин жетекчилик кылышы, диний ураан, чакырыктарынын болушу мыйзам ченемдуу корунуш болгон. Анткени бул чолкомдун негизги калкы коп кылымдардан бери эле ислам динин тутуп, бул дин калктын калын катмарынын ан-сезимине терен синген. Которулушко катышкандардын бардыгы оздорун мусулманмын деп эсептешкен.
 
Бул учун которулушту реакциячыл кыймыл катары кароого эч негиз жок. Которулуш копчулук элдин мудоосун, кызыкчылыктарын коргогон. Улуттук эзууго, тенсиздикке каршы багытталып, элдик, улуттук-боштондук муноздо болгон. Анжиян которулушу 1898-жылы май айында башталган. 17-май куну кечке маал Тажик (Миндобв) кыштагына 200дой озбектер, кыргыздар чогулган. Бул которулушчулорго ушул кыштактын эшени Мадали Дукчи (ийикчи) эшен жана Зиядин Максым уулу (Зи-яддин Магзуми) жолбашчылык кылышкан. Которулушчулор эки топко болунуп, Анжиянга бет алышып, калааны болок аймактар менен байланыштырган телеграф зымдарын кыркып салышкан. Жолдон аларга Кутчу, Каракоргон кыштактарынын калкы да кошулат.
[ushka=seredina]
Аз убакыттын ичинде которулушко чыккандардын саны 2000ге жеткен. Которулушчулордун биринчи тобуна Мадали эшен, экинчисине 80 жаштагы молдо Зиядин жетекчилик кылышкан. Тунку саат учко жакын которулушчулор Анжиянга келишип, 20-Туркстан линиялык батальонунун эки ротасы турган лагерге кол салышкан. Бирок кучтор тен эмес эле. Курал жарагы начар которулушчулор мыкты даярдыгы бар, жакшы куралданган орус аскерлеринен женилип, чегинууго мажбур болушкан. Айыгышкан кармашта 20дан ашуун падыша солдаттары жана офицерлери олтурулгон. Которулушчулор да коп жоготууларга учурап, Карадарыядан отуп, Хакимабадга чегинишкен.
 
20-майда Анжияндан 90 чакырым алыстыктагы Чарбак кыштагында которулуштун жолбашчысы Мадали колго тушурулуп, 12-июнда дарга асылган. Которулуш токтобостон Фергана ороонуно жайылган. Ага Анжиян, Маргалан, Ош жана Наманган уезддеринин калкы жигердуу катышкан. Которулушту басуу учун Туркстандын аскер кучторунун атайын кошуундары арбын жонотулгон. Бардыгы болуп 777 киши камалып, 415и сот жообуна тартылган.
 
18 киши дарга асылып, 362 адам олум жазасынын ордуна узак убакытка сургунго айдалган. Сургунго айдалгандардын 106сы кыргыздар болгон. Женилип калганына карабастан бул которулуш падышачылыктын Туркстандагы оторчул, улутчул саясатына каршы багытталган алгачкы курош болгон. Которулгон эл коз карандысыздык учун курошкон. Женилгенине карабастан элдин эркиндикке болгон умтулуусу кучогон. 1916-жылдагы которулуш Туркстанды орусташтыруу - оторчул-улутчул саясаттын негизи менен XX-кылымдын башталышында мурдагыдан да куч алган. Которулуштун негизги себептеринин бири орус дыйкандарынын коп санда кочуп келуусу ошондой эле отурукташтырууда кыргыз калкына зомбулуктун кучошу болгон. Орус дыйкандарын борбордук болуктон кочуруу иштерине 1896-1916-жылы эле 237 млн 310 мин 236 рубль акча каражаты коротулган.
 
1916-жылы Туркстандагы жалпы калктын 6 пайызын тузгон орустарга айдоо учун жарамдуу жердин 57,7 пайызы чектелген. Бирок элдин 94 пайызын тузгон жергиликтуу калк агрардык иштерин жургузууго 42,4 жер пайызы гана болунгон. Орус дыйкандары кыргыз элин адам катары корбой, суу башына отурукташып ээлеп, кыргыз калкына суу бербей, аларды жерин таштап кетууго аргасыз кылышкан. 1914-ж. башталган дуйнолук биринчи согуш, согушка Россиянын катышуусу, кыйналып, эзилип турган калктын башына тушкон мушкул болуучу. Кыргыз калкы да элге тушкон мушкулдон четте калбастан которулушко кийим-кече, акча, жылкыларын жонотуп турган.
 
1916-жылы 25-июнундагы Падышанын Туркстандын элдеринен аскердик курактагы (19дан 43ке чейинки) эркектерди согуштук коргонуу жумуштарына алуу жонундогу указы, ансыз да падышачылыктын эзуусуно, кемсинтуулоруно, жеринен ажырагандыгына аран чыдаган элди биротоло дурботкон. Падышанын жогорудагы буйругу боюнча Туркстандын Сырдарыя облусу - 60 мин, Самарканд облусу - 32,5, Фергана облусу - 51,3, Жетисуу облусу - 43 мин кишини жонотууго милдеттендирилген. Мурдатан эле колониялык эзуунун мушкулу жанга батканда калк колуна курал кармап, ачыктан-ачык боштондук курошко которулууго аргасыз болгон. Которулуш 1916-ж. 4-июлда Самаркан облусунун Кожент аттуу шаарында башталып, аз убакыт ичинде Сырдарыя, Фергана облусттарына тараган. Фергана облусундагы которулушко кыргыздар жигердуу катышкан.
 
Кыргызстандын тундугундогу которулуш Туркстандын башка чолкомдорундогу толкундоолордон айырмаланып, ото курч муноздо откон. Тиштерине чейин куралданган падыша жоокерлери менен жергиликтуу элдин ортосунда ырайымсыз куралдуу кагылышуу болуп откон. Которулушко кыргыздар менен катар ал аймакта тиричилик кылган уйгур, казак, дунган жана башка элдер катышкан. Жетисуу облусунун ар кыл элинин окулдору катышкан алгачкы жыйын 10-июлда Каркыра жарманкесине жакын Каманкарагай деген жерде отот. Кенешмеде аскерге киши бербоо, керек болсо курал кармап падыша бийлиги менен курошуу жонундо чечим кабыл алынган. Которулуш июль айында башталып, августта куч алган. Тундук Кыргызстанда алгачкылардан болуп куралдуу которулушко кеминдик кыргыздар чыгышкан.
 
Бул которулуштун жетекчиси катары манап Мекуш Шабдан уулу хан которулгон. Жергиликтуу элдин оз жериндеги феодалдык тоболдорду хан которуп оздоруно жетекчи кылышы элдин ан-сезимине синген салты менен байланыш болуучу. Оторчул саясаттын азабын жеген кыргыз калкынын копчулук тоболдору кыйын кезенде эл менен бирге болушкан. 8-августта Токмокко жанаша жайгашкан айыл-кыштактардын калкы которулгон. 9-августта Ыбрайым Толо уулу жетектеген которулушчулордун чакан тобу Ысыкколго бет алган жоокерлердин жолун тосуп, 178 мылтык ошондой эле 30 минден ашуун ок-дары жуктолгон арабаны колго тушурушкон. Ошол эле убакта Сарыбагыш ошондой эле Атаке болуштуктарында чыккан которулушчулор Кеминдеги Новороссийский (азыркы Шабдан) кыштагын, казак-орустардын Самсоновка станциясын курчап турган. Август айынын орто ченинде которулуш Пишпек уездинин 12 болуштугун кучагына алат. Ысыкколдо, Таласта да которулушчулор куч алат.
 
Которулушко Тениртоодогу кыргыздар да жигердуу катышат. Жумгал ороонунун чыгыш жагындагы эл которулуп, жетекчиси катары Медет датканын небереси Кокумбай хан которулот. Кочкор ороону которулуштун чордонуна айланат. Кочкордун чыгыш жагындагы эл Тезекбай Тулку уулун хан которот. Ал жетектеген которулушчулор орустардын Столыпине (азыркы Кочкор) кыштагын талкалайт. Кочкордун батышындагы которулушчулор болуш Канат Ыбыке уулун (Канат Абукин) хан которуп, оздорунун башчысы кылып шайлашкан жана ага баш ийууго ант беришкен.
 
Ал 30-40тай барданке, кош ооз тутотмо мылтык, шыргыйдан жасалган найза, айбалта менен куралданган 2-3 миндей аскери менен август айынын башында Кочкордон Шамшынын бели аркылуу Чуйго аттанган. Анын аскерлери адегенде эски Токмокту (Старая Покровка, азыркы Чуй кыштагы) каратып, чон Токмок шаарын 13-22-августта он кундой камоого алган. Канат хан жетекчилик кылган которулушчулор Алматы менен Ташкенден келген 1,6 мин падыша аскерлери менен беттешкен. Ото начар куралданган кыргыз которушчулору замбирек, мылтык менен куралданган регулярдуу аскер болуктору менен жан аябай салгылашып, алардын копчулугу эркиндик учун баатырларча курман болушкан. Кол кылаасында которулуш 5-августта башталып, 10-августта буткул Ысыккол ойдунун, Каркыраны кучагына алат. Каркырадагы которулушто кыргыздар, казактар, уйгурлар жана дунгандар ал жактагы 500дон ашуун дукончолорду талкалашкан.
 
11-августта кыргыздар менен дунгандар биргелешип Караколго чабуул коюшкан. 13-14-августта которулушко Челпек, Борубаш айылдарындагы сарт-калмактар да жигердуу катышышкан. Которулуштун басылышы жана тарыхый мааниси Которулуш башталаары менен эле анын Туркстанга тарашынан корккон падыша окмоту согушуп жаткан армиядан генерал А. Н. Куропаткинди чакыртып, аны Туркстандын генерал-губернаторлугуна дайындаган. 1916-жылы 17-июлунда Туркстанда согуштук абал жарыяланып, согуш министринин буйругу менен Туркстанга 11 батальон, 3,3 мин казак-орус жонотулгон. Падыша окмоту Сырдарыя, Самаркан, Фергана облустарындагы которулушторду июль айынын аягында басууга жетишкен. Которулуш бир кыйла кечирээк башталган, Жетисуу облусу келгин дыйкандардын коптугу, ошого жараша жергиликтуу калк келгиндер тарабынан кобуроок кордук коруп, жер-суу маселесинин ото курчуп кеткендиги менен озгочолонгон. Жетисуудагы которулушту басуу учун кучтуу куралданган 6530 аскер келген, алардын 1105 атчан аскерлер болгон.
 
Кийинчерээк согуш министринин буйругу менен дуйнолук биринчи согушта согушуп жаткан аскерлерден 2 орус-казак полку, 240 атчан чалгынчылар кошууну, 16 замбирек жана 47 пулемет кошумча жонотулгон. 1916-жылы 15-августунда Жетисуу облусунун аскер-губернатору М. А. Фильбаум орус дыйкандарынан которулушчулорду басуу учун атчан жана жоо кошуундарды тузуу жонундо корсотмо берген. Туркстандын генерал-губернатору А. Н. Куропаткин которулушчулорду жазалоону женилдетуу учун 1916-жылы 12-августунда убактылуу аскер талаа сотторун тузууго буйрук берген. Жазалоочу кошуун жана аларга жардам берген келгин дыйкандар которулушчулорду гана эмес, которулушко катышпаган тынч элди, кары-картан, жаш балдарды, аялдарды кыргынга учураткан. Мисалы, Беловодскидеги 500дон ашуун кыргыздарды которулушко катыштынар деп, сарайга камашып, эртеси баарын мыкаачылык менен олтурушкон. Ушундай эле окуя Ысыкколдун башындагы Теплоключенка айылында болуп, 500дой киши олтурулуп, 100дон ашык адамдын олугу Аксуу суусуна ыргытылган. Каракол шаарындагы жергиликтуу 700 дунгандан 6 гана киши тируу калган. Тукум курут болуп кырылып калуудан чочулаган кыргыздар сентябрдын аягынан баштап, оз жерин таштап, баш маана издеп Кытайды коздой уркушкон.
 
Жан далбаса кылып колуна тийген буюмдарын, талануудан калган малын айдап, азып-тозуп качкан кыргыздарды жазалоочу кошуун менен келгин дыйкандардын кошуундары сая кууп, жеткен жерден кырып, мал-мулкун талап журуп отурушкан. Уркун кыш мезгилине туура келип, далай адамдар ак кар, кок муз баскан белдерден ото албай кыргынга учураган. Кытайлык маалыматтар боюнча Жетисуу облусунан Кытайга 332 мин адам качып барган. Бул которулушто 200 минге жакын кыргыздар олуп, тундук Кыргызстандын калкы 41,4 пайызга азайган. 1916-жылы кыргыздардын улуттук-боштондук курошу женилууго учурап, жырткычтык менен басылган. Бирок женилуу менен аяктагандыгына карабастан которулуштун тарыхый мааниси чон. Туркстандагы оторчул саясаты учун падыша окмоту жергиликтуу элден сокку жеди. Турдуу улуттагы элдер биргелешип, улуттук эзууго каршы курошко чыгууга болорун тушунушту.