Карлуктар макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Карлуктар — VI—XV кылымдардагы Орто Азия аймагындагы байыркы түрк уруусу, ошондой эле уруулук бирикме. Карлуктар заманбап өзбек, уйгурлардын байыркы тектеринен, бир бөлүгү түркмөндөрдүн курамына кирген.

Тарыхы
Эрте орто кылымдар
Карлуктар жөнүндөгү алгачкы маалыматтар V кылымга таандык. Алгач алар Алтай менен Балхаш көлүнүн чыгыш жээк аймактарын ээлешкен. Көчмөн мал чарба, аңчылык менен алектенишип, акырындык менен туруктуу жер иштетүүгө өтө башташкан. Түрк каганаты кулаганда карлук урууларынын абалы жогорулай баштаган.

Алгач карлук уруулук бирикмеси үч ири уруудан туруп «үч өгүз» аталган, булардын арасынан чигил уруусу эң көп болгон.

Кытай булактарында карлуктардын айрым башка уруулары айтылат: моуло (булак), чис (чигил) жана таш (ташлык). VII кылымдан карлуктардын бөлүгү Тохарстанда (Тажикстандын, Өзбекстандын түштүк бөлүгү жана Афганстандын түндүк бөлүгү) ээликтерин калыптандырган.

IX—XV кылымдар
Араб географы ал-Марвази (XII кылым) карлук конфедерациясынын курамына тусха, чигил, азкиш, түргөш, халадж, чарук, барсхан уруулары кирген деп белгилеген.

Карлуктардын башкаруучуларын «ябгу» же «джабгу» деп аташкан. Башында джабгу штабы Суяб шаарында орун алган (Чу дарыясы), бирок, 940-жылы Иле дарыясынын өрөөнүндөгү Койлык шаарына (Казакстандын Алма-Ата облусунун түндүгүндөгү Сарканд району) жылдырылган. Учурда шаардын (чалдыбардын) жанында заманбап Койлык айылы орун алган.

742-жылы байыркы уйгурлар, карлуктар жана басмылдар биригип, Чыгыш-түрк каганатын жок кылган. Басмылдардын башчысы жогорку башчы болуп дайындалып, каган наамын алган. Бирок, 744-жылы уйгурлардын жана карлуктардын бириккен күчтөрү басмылдарды кыйратып, каганды өлтүрүшкөн.

752-жылы басмылдар энесайлык кыргыздар жана түргөштөр менен Чыгыш-Түрк каганатын калыбына келтирүү үчүн Уйгур каганаты менен күрөштө карлук ябгу менен өнөктөш болушат. Өнөктөштөр үчүн кармаш ийгиликсиз болуп, карлуктардын ябгусу үмүтүн каганатка артып «түрк мурасы үчүн согушту» токтоткон.

Талас суусунун боюндагы Зияд ибн Салих аскер башчысынын аскерлери менен кыйталардын (Тан династиясы) ортосундагы атактуу Мавераннахр үчүн кармашта (751-жыл, июль) карлуктар арабтар тарапка кошулуп, кармаштын натыйжасын чечишкен (Карлук жабгулугу макаласын караңыз).

Кийинчерээк бул жерлер Карлук каганатынын курамына кирип (766—940), кийин муну Караханийлер мамлекети алмаштырган (940—1210). 960-жылдан тарта карлуктардын арасында Ислам дини жайыла баштаган.

Карлуктардын Караханийлер державасына баш ийдирүү (болжолдуу өзүлөрүнүн эле арасынан чыккандар менен) алардын арасында мүлктүк жана коомдук катмарлануунун, исламдашуунун өсүүсүнө жана кийин бир жерге отурукташуусуна (Кашгар, Фергана) алып келген. Натыйжада, булардын айтылган айматардагы жергиликтүү эл менен карым-катнаш түзүүсүндө алардын диалектиси жайылып, ал эң эски түрк-мусулман жазуу тилдеринин («бограхан» же «хакан» тили, ошондой эле, заманбап өзбек жана уйгур [жаңы уйгур] тилдери [түрк тобунун карлук топчосу]) негизине кирген.

1211-жылы Чыңгыз ханга өз ыктыяры менен башкаруучу Алмалыка Бузар, карлуктардын ханы Арслан хан баш ийишкен, булар буга чейин кара-кытайларга жана наймандарга кызмат кылышкан, ошондой эле, ферганалык карлуктар — Кадар-меликтер.

Карлук тилинин ичиндеги майда бутагы (орусча наречие) (монголдордун мезгилиндеги чагатай тили, 1220—1390) заманбап өзбек (Мавераннахрда) жана уйгур (Чыгыш Түркстанда) тилдеринин негизине кирген.

Атактуу түрк филологу жана лексикограф, «Диван лугат ат-түрк» түрк тилинин биринчи энциклопедиялык сөздүгүнүн автору, XI кылымда Караханийлер мамлекетинде жашап өткөн Махмуд аль-Кашгари байыркы карлуктарды түркмөндөргө таандык кылган (Ислам динин кабыл алган түрктөр). Бирок, карлуктар өгүз уруусунан эмес деп белгилечү. X-XI кылымдардагы түркмөндөрдүн курамына карлуктардын бөлүгү кирген, ал эми Жети-Суулук карлуктар өзүлөрүн түркмөндөр деп аташчу, ошону менен бирге алардын бөлүгү заманбап Түркмөнстандын Лебап велаятында жашашчу.

Орус окумуштуусу Л. Н. Гумилёв карлуктардын келип чыгышын түрктөр менен байланыштырчу. Анын ою боюнча карлуктар түркүттөр бутагынын тукумдарынан болгон. Түркүттөр болсо Гумилёв жоромолдогондой монгол тилдүү келгиндер менен Алтайдын түрк тилдүү калкы менен кошулуусунун натыйжасында калыптанган имиш.

Карлуктардын келип чыгышы боюнча легендарлар
«Түркмөндөрдүн санжырасына» ылайык, байыркы карлуктар өзүнүн келип чыгышын Өгүз-хан аскерлеринин карга тыгылып калган бөлүгүнөн пайда болгон делет. Карлук аталышы дагы ушундан алынган, башкача айтканда «гарлык» — кардагы адамдар. Карлуктар Өгүз хандын түздөн-түз тукуму деп саналбаган иленин катарына кирген. Рашид ад-Диндин «Джами ат-таварихинде» түркмөндөрдүн курамына кирген уруулар жөнүндө эскерилет.

XX кылымдагы карлуктар
XIX кылымдын экинчи жарымы — XX кылымдын башында өзбек элинин курамына кирген карлуктардын бөлүгү заманбап Өзбекстандын Кашка дарыя, Бухара жана Сурхан дарыя облустарынын аймагында жашашкан.

Учурда (2024), карлуктардын анча чоң эмес этникалык топторун Тажикстанда кездештирүүгө болот.

Түркмөнстанда карлуктар арабачы түркмөн этнографиялык тобунун бөлүгү саналат, жана курамында эки бөлүмчө бар: ак гарлык жана гара гарлык.

Антропология
Карлуктар европеоиддик антропологиялык түргө таандык болушкан. Масуди, карлуктардын келбети татынакай, бою бийик жана жүзү жагымдуу деп белгилеген. Карлуктар Орто Азия элдеринин тагдыры үчүн маанилүү ролду ойноп өтүшүп, Орто Азия элдеринин арасында кеч орто кылымдарда бир катар этнонимдерди жана топонимдерди калтырган.

Палеогенетика
Мурда сактарда табылган эки карлукта J2a-Z7706 гапло тобу табылган.

Бегилүү карлуктар

Бильге Күл Кадыр-хан (850—880) — Испиджаб башчысы, Карлук каганатынын каганы.
Базар Ахан (880—910).
Огушлак Кр хан (910—920).
Арслан хан — Карлук хандыгынын ханы (ХІІ кылымдын аягы — ХІІІ кылым, штабы — Койлык шаары).
Бузар хан Алмалыктын башчысы (ХІІ кылымдын аягы — 1217-жыл).
Кербек (VIII кылым) — Кербектер династиясынын негиздөөчүсү.
Сатук Богра-хан (920—955) — династиялардын негиздөөчүсү жана Караханийлердин биринчи хаканы.

Топонимика
Карлук уруусу Түркмөнстан топонимиясында өзүнүн изин калтырган.

Гарлык — Лебап велаятындагы шаар түрүндөгү айыл.

Дагы караңыз

Кыргызстандагы карлуктар