Жүктөлүүдө...
TYUP.NET
Катталуу Кирүү

Жаңы жыл

Баш барак | Күндөр | Жаңы жыл

Жаңы жыл — жылдын акыркы күнүнөн кийинки жылдын биринчи күнүнө өтүү учурунда келүүчү башкы календарлык майрам. Кабыл алынган календарга ылайык көптөгөн элдер майрамдашат.

Жаңы жыл
Жаңы жыл
МаанисиЖаңы жашоо мезгилинин башталышы
БелгиленишиБүткүл жер шары
ДатаГригориан календары боюнча жылдын биринчи күнү (1-январь)
МайрамдооФейервергтер, үй-бүлөлүк майрамдоо

Жалпы маалымат

Жылдын 1-январдан башталышы биздин заманга чейин 46-жылы римдик башкаруучу Юлий Цезарь тарабынан киргизилген. Байыркы Рим өлкөсүндө бул күн — тандоо, эшиктер жана бардык башаттардын кудайы Януска арналган. Январь айынын аталышы да эки жүздүү кылып сүрөттөшкөн Янус кудайынын ысымынан алынган: бир бети алга, экинчиси артка карап турган.

Янус кудайы
Янус кудайы, иллюстрация

Жаңы жылда календарлык жылдын эсеби бир бирдикке көбөйөт. Көптөгөн маданияттар түрдүү ыкмалар менен бул күндү белгилешет, ал эми 1-январь көп учурда улуттук майрам катары белгиленет.

Орто кылымдарда Батыш Европада юлиан календары колдонулган мезгилде, бийлик башчылары аймактарга жараша башка бир нече күндөргө Жаңы жылды жылдырып коюшкан, анын ичинде 1-март, 25-март, Пасха, 1-сентябрь жана 25-декабрь күндөрү да болгон. 1582-жылдан баштап григориан календарынын кабыл алышы менен батыш дүйнөсүндөгү көптөгөн улуттук жана аймактык убакыттар 1-январды жаңы жыл деп колдонууга өзгөртүлгөн.

Башка маданияттар өзүнүн салттуу же диний Жаңы жылдарын тосушуп, кээде жарандык (григориан) жаңы жыл менен айкалыштырышат. Кытай Жаңы жылы, Ислам Жаңы жылы, салттуу япон Жаңы жылы жана еврей Жаңы жылы — эң эле белгилүү мисалдарга кирет. Индия жана башка кээ бир өлкөлөр Жаңы жылды ар башка даталарда тосууну улантууда.

Жаңы жыл — ажайып майрам! Жаңы жыл алдында балатыларда түркүн түстүү оттор жанып, Аяз Ата менен Аяз кыз балдарга белектерди алып келет. Жаны жыл алдында балатыга шам жагуу салты эзелки мезгилден эле Англия менен Германияда пайда болгон. Ал мезгилде адамдар кышында токойго барып, дайыма көгөрүп туруучу карагайдын айланасына чогулуп, анын жанына от жагып, ырдап, бийлеп көңүл ачышчу экен. Жаңы жыл бардык эле элдерде 1-январдан башталбайт. Айрым элдер жыл эсебин ай-күн календары боюнча жүргүзөт. Аларда жыл башы кээде күзгө, кээде жазга туш келет. Качанкы бир мезгилде байыркы римдиктерде март айы жылдын биринчи айы болуп эсептелген.

Анткени, бул мезгилде талаа жумуштары башталчу. Жыл он айга гана бөлүнгөн. Кийин айлардын саны дагы эки айга көбөйөт. Байыркы орустарда X кылымда христиан дини кабыл алынгандан тартып XV кылымдын акырына чейин жыл 1-марттан башталчу. Кийин жыл башы 1-сентябрга которулган. Пётр I буйругунан кийин гана 1700-жылдан тартып жаңы жыл 1-январдан эсептеле баштаган. Европа менен экономикалык жана маданий жактан карым-катыш кеңейген жаңы шартта мындай жыл эсеби Россия империясы үчүн ыңгайлуураак эле. Жаңы жылды тышта бороон урган кычыраган кышта тосуу салты ошондон башталган. Албетте, андан кийин бул салт орустар аркылуу бизге келген. А бирок, кыргыз элинде жаңы жыл деп Нооруз дагы саналат.

Биз кышты, аппак кар баскан тоолорду, талааларды, муздак таза абада кышкы оюндарды ойногонду жакшы көрөбүз. Тышта кар бүртүкчөлөрү каалгып учуп, Аяз Ата айыл аралап жүргөндө, жылуу, жайлуу бөлмөдө, жалтырак оюнчуктар тагылып, жыты аңкыган жарашыктуу жашыл балаты өзгөчө керемет көрүнөт!

Жаңы жыл күнү

Көпчүлүк өлкөлөр жаңы жылды григориан календары боюнча жылдын биринчи күнү — 1-январда белгилешет.

1-январда жаңы жылды биринчи жолу биздин заманга чейин 153 жылы тосушкан, анткени, ошол күнү римдик консулдар өз кызматына киришишкен. Б. з. ч. 46-жылы римдик аскер башчы жана жогорку жрец Гай Юлий Цезарь өзүнүн жаңы («юлиан») календарын киргизип, б. з. ч. 45-жылдын 1-январын биротоло жыл башы деп бекиткен. Дал ушул Цезардын тушунда жана астрологиянын таасири алдында Жаны жыл майрамы убакыт белгисинде жаны жылдын башталыш маанисине ээ болуп, жарандык жылга жол салган.

Эски жаңы жыл

Эски жаңы жыл — бул юлиан календары боюнча белгиленүүчү жаңы жылдык майрам. 1901-жылдан баштап 2100-жылга чейин григориан жана юлиан календарларынын ортосундагы айырмачылык 13 күндү түзүп, Жаңы жыл 31-декабрдын түнүнөн (13-январь), 1-январга (14-январь) туура келет, жана бул мааниси жагынан жыл сүрүүнүн алмашуусунун тарыхый жаңырыгы болуп калат. Россия, Беларусия, Украина, Казакстан, Грузия, Армения, Азербайжан, Сербия, Швейцария жана башка кээ бир өлкөлөрдө белгиленет.

Пиротехника

Жаңы жылды майрамдоодо түрдүү пиротехникалык каражаттар активдүү колдонулат: тарсылдактар, бенгал оттору, жана акыркы он беш жылдыкта — салюттар, ракеталар, рим шам чырактары, чоң жана кичине петардалар ж. б.

Жаңы жылды тосуу үчүн пиротехникалык каражаттарды Азия өлкөлөрү да колдоно башташкан, биринчи кезекте Кытай өлкөсү, анткени, ок дарынын жарылуусунан чыккан катуу үн жана жарыктар заардуу арбактарды, шайтандарды кубалайт деп эсептешкен. Кийинчерээк мындай салт бүткүл дүйнөгө тараган.

Ырым-жырымга байланыштуу ар кайсы өлкөлөрдө эң белгилүү салт — Кытайда пайда болгон Жаңы жыл күнү, күн бою фейерверктерди жагуу жана жардыруу салты болгон. Ок дарынын, петардалардын жана фейерверктердин ойлоп табылганына аз гана убакыт болсо да, Жаңы жылды тосуудагы бака-шака түшүү, үн чыгаруу салтына миңдеген жылдар болгон. Бардыгы Жаңы жыл алдында ар кайсы жактан айдалган шайтандар өзүнө жаңы жай издеп, үйлөргө кирип алып кожоюндарына түрдүү ыңгайсыздыктарды жаратат деген легендадан башталган. Ал эми Жаңы жылды тосуудагы үн чыгаруулар аларды үйдөн айдайт деген ишенимдер бар.

Учурда көптөгөн дүйнө борборлору жана өлкөлөр Жаңы жылга пиротехникалык шоу уюштуруу үчүн миллиондогон долларларды которушат.

Пиротехникалык каражаттарды көп өлчөмдө колдонуу, анын ичинде жашы жете электер тарабынан колдонулушу өрт жана травма алуу коркунучун жаратат, ошондуктан Жаңы жыл түнү өрткө каршы кызматтын жана куткаруучулардын ишинде бул мезгил өтө опурталдуу саналат.

Мындан тышкары акыркы мезгилде (2023) пиротехника менен кошо дрон жана квадрокоптерлер учуруп асманда түрдүү жарык көрүнүштөрүн аткаруу жайылууда.

Христиан литургия жылы

Христиан литургиялык жылдын эрте өнүгүүсү Рим империясы (чыгыш жана батыш) андан соң Византия империясына туура келип, индикация аталган салык системасы экөөндө тең колдонулуп, жылдар 1-сентябрда башталчу. Бул мезгил юлиан календары боюнча Рим империясынын официалдуу Жаңы жыл күнү 1-январь дегенине карабастан, байыркы чиркөө тарабынан 1-сентябрды литургиялык жыл катары уюштурууну түшүндүрө алат, анткени, императорлордун башкаруусунан тышкары, империяларда жыл санагын көрсөтүүнүн негизги каражаты катары болгон. Арты-артынан бөлүүлөр акыр-аягы кээ бир жерлерде өзгөрүүлөргө алып келгенге чейин 1-сентябрь датасы бүткүл христиан дүйнөсүндө көптөгөн кылымдар бою басымдуулук кылып келген.

410-жылдагы Римди талап-тоноодон кийин чыгыш жана батыш менен болгон байланыш жана саякаттоолор начарлайт. Римдеги жана Константинополдогу литургиялык процесстер дайыма эле дал келген эмес, бирок форманы катуу сактоо эч качан чиркөөгө зарыл болгон эмес. Ошондой болсо да, чыгыш менен батыштын негизги өнүгүү чекиттери сакталып калган. Рим жана Константинополь литургиялык календарлары 1054-жылы чыгыш менен батыштын ажырашынан кийин да айкалыша алган. Рим-католикалык жыл менен чыгыш-православ литургиялык календарлардын бөлүнүүсү акыркы бир нече жүз жылдыктарда гана көбөйгөн.

Ушул жүз жылдыктардын ичинде рим-католикалык чиркөө жылы Ыйык Андрей күнүнө жакынкы (30 ноябрь) Адвентанын биринчи күнүнө, жекшембиге жылдырылган. Католикалык чиркөөнүн латын ырымына ылайык литургиялык жыл 25-декабрга чейин мурдагы төртүнчү жекшембиге чейинки (26-ноябрдан 2-декабрга чейин) ишемби күнү 16:00дө башталат. Реформация мезгилине (XVI кылымдын башталышы) жалпы рим-католикалык календары литургиялык ориентацияланган протестанттар календарынын негизи болуп калган, анын ичинде бул литургиялык жаңы жылдык байкоону алган англикандык жана лютерандык чиркөөлөр.

Заманбап чыгыш-православ литургиялык календары — бул байыркы чыгыш өнүгүү циклинин факттык кульминациясы, ошентсе да, ал кийинки тарых жана ыйыктардын турмуш-тиричилигинде негизделген кечиккен толуктоолорду камтыйт. Ал дагы деле 1-сентябрда башталып, жыл сайын Ыйык Кудай Эненин төрөлүшү (8-сентябрь) жана Кресттин Алга Жылдыруусунан (14-сентябрь) Христостун төрөлүшү (Рождество), анын өлүшү жана кайра жаралуусу (Пасха), Асманга учушу жана Ыйык Эне Кудайдын өлүмүнө (Дева Марияны көмүү, 15-август) чейин өтөт. Бул акыркы майрам Рим-католикалык чиркөөсүндө Эне Кудайды көмүү (Успение Богородицы) деген аталышта белгилүү.

Копттук жана эфиопиялык литургиялык календарлар бул системаларга байланышы жок, бирок анын ордуна байыркы египеттик кыдырма календарды юлиан жылына байланыштырган, александриялык календарды колдонушат. Алардын жаңы жылды Нейруз жана Энкутаташта майрамдоосу бекитилген; бирок Индикцияга жакын, 1900 жана 2100 жылдар арасындагы жүздүк циклдин чекитинде алар көпчүлүк жылдардын өтүшүндө 11-сентябрга жана толук жыл алдында 12-сентябрга туура келет.

Европа жаңы жылынын тарыхый даталары

Рим республикасынын жана Рим империясынын жылдарында, ар бир консул биринчи кызматына киришкенде башталган. Болжолдуу б. з. ч. 222-жылдын 1-майына чейин болушу мүмкүн, б. з. ч. 222-жылдын 15-мартынан тартып 154-жылга чейин жана 153-жылдын 1-январы. Биздин заманга чейин 45-жылы Юлий Цезардын жаңы юлиан календары иштеп баштаганда, Сенат 1-январды жылдын биринчи күнү деп бекиткен. Ал убакта бул дата жарандык кызматтарды ээлей тургандар, официалдык кызматтарды ээлешкен убак болуп, ошондой эле бул дата рим сенатынын жыл сайын өтүүчү чакырылышынын датасы болгон. Бул жарандык жаңы жыл Рим империясынын бардык аймагында иштеген, чыгышта жана батышта, кайсы жерде юлиан календары уланбасын, анын жашоо мезгилинде, андан кийин дагы болгон.

5—10-кылымдарда Англияда англичандардын, сакстардын жана викингтердин басып кирүүсүнөн бул аймакты тарыхка чейинки доорго тарткан. Христианчылыктын келиши юлиан календарын алып келгени менен, башында аны колдонуу биринчи ирет чиркөөгө кызмат кылууну түшүндүргөн. 1066-жылы Вильгельм Жеңип Алуучу корол болгондон кийин, ал 1-январды жарандык жаңы жыл деп жарыялоого буйрук берген. Бирок, кийинчерээк Англия жана Шотландия жаңы жылды 25-мартта майрамдоо үчүн Европанын көпчүлүк аймагына кошулган.

Орто кылымдарда Европада юлиан жылынын башталышы катарында Рим-католикалык чиркөөлөрдө бир нече белгилүү майрамдар колдонулган:

Түштүк күн-түндүн теңелүү күнү (негизинен 22-сентябрь) Француз республикалык календарында «Жаңы жыл» болуп, 1753-жылдан тарта 1805-жылга чейин пайдаланылган. Бул «primidi Vendémiaire» күнү болгон, биринчи айдын биринчи күнү.

1-январдын кабыл алынышы

1-январь универсалдуу же стандарттык жарандык жылдын башталышы болуп калганга чейин көп убакыт өткөн. 1-январды жаңы жылдын башталышы катары кабыл алуунун жылдары кийинкидей:

Өлкө Жылдын башталышы
Венеция1522
Швеция1529
Ыйык Рим империясы (~ Германия)1544
Испания, Португалия, Польша1556
Пруссия, Дания жана Норвегия1559
Франция (Карл IX Руссильон эдиктисине ылайык)1564
Түштүк Нидерланд1576
Лотарингия1579
Голландия республикасы1583
Шотландия1600
Посполитая речи (~ Белоруссия, Латвия, Литва, Польша, Украина)1362
Россия империясы (~ ошондой эле Украина)1700
Тоскана1721
Улуу Британия, Ирландия жана Британия империясы Шотландиядан тышкары1752
Япония1873
Кытай1912
Греция1923
Турция1926
Таиланд1941

Венеция республикасынын 1797-жылы ураганга чейин 1-март жыл эсебинин биринчи күнү болгон, Россияда болсо — 988-жылдан баштап 1492-жылга чейин (Anno Mundi 7000 византия календары боюнча). 1700-жылы падыша Петр I буйругу менен 1699-жылдын декабрь айындагы Anno Domini нотациясын кабыл алганга чейин 1492-жылдан баштап Россияда 1-сентябрь пайдаланылган.

Саат алкактары

Жер шарын саат алкактарына (убакыт зоналарына) бөлүштүрүүнүн натыйжасында жаңы жыл жер шары боюнча жылып турат, анткени күндүн башталышы жаңы жылды билдирет.

Жаны жыл убакыт зонасын эске алганда Тынч океанда башаталат, аны эң биринчи Лайн аралдарындагы Кирибати Республикасы тосот (UTC+14 убакыт зонасы). Эң кеч тоскондор Американын Мидуэй жана Ниуэ аралдарындагы Самое мамлекети (UTC−11 убакыт зонасы) — Кирибатиде бул убакта 2 январь түнкү саат 1 болот. Кээ бир өлкөлөр жаңы жылды ай календары боюнча тосот.

Жаңы жылды билдирүүчү эл аралык даталардын өзгөрүү сызыгынан батышты карай биринчи саат алкагы Кирибати мамлекетинин бөлүгү болгон Лайн аралдарында жайгашып, Гринвич боюнча 14 саатка эрте саат алкагына ээ. Калган бардык саат алкактары 1ден 25 саатка чейин, көбүнчө муруңку күнгө артта калат (31-декабрь).; Америкалык Самоеда жана Мидуэде 30-декабрь дагы деле 23:00. Булар жаңы жылды эң акыркы тоскон калк жашаган аймактар. Бирок, киши жашабаган АКШнын алыскы аймактары, Хауленд жана Бейкер аралдары бүткүл дүйнөлүк координацияланган убакыттан 12 саат артта турган саат алкактары деп аныкталган, 1-январь келе турган акыркы жерлер. Бул анча чоң эмес коралл аралдары болжолдуу Гаваи менен Австралиянын жарым жолунда, орточо Лайн аралдарынан батышты карай 1609 чакырым алыстыкта. Хауленд аралдарына жаңы жыл келгенде, Кирибатидеги Лайн аралдарында убакыт 2-январь саат таңкы 2 болот (Географиялык координаталар).

Түндүк жарым шардагы жаңы жыл

Декабрь

Өзгөрмө жаңы жыл

Айлар же мезгилдер боюнча

Кыргыздардын жаңы жылы «Нооруз» болгондой эле, төмөндө ар кайсы элдердин жаңы жылды кайсы айларда салттуу майрамдашы баяндалат, ал эми «жарандык жаңы жыл» көпчүлүк өлкөлөрдө 1-январда белгиленет, бул эки түшүнүктү алмаштырбайлы.

Январь

Чыгыш азиялык жаңы жыл

Март

Апрель

Апрелдин ортосу (түндүк жарым шардагы жаз)

Түштүк жана Түштүк-Чыгыш Азиянын көптөгөн календарларында жаңы жыл жаздын башталышын белгилеп 13-15-апрелдерге туш болот.

Июнь

Сентябрь

Дагы караңыз

Жайгаштыруу: 2016-05-22, Көрүүлөр: 31978, Жайгаштырган: Э. Д., Өзгөртүлгөн: 2024-02-17
Талкулоо Оңдоо/Толуктоо